قوميت جا عناصر

سنڌيڪار ؛ افتخار علي چوهاڻ

 

قوميت جا عناصر

elements of nationality

 
(!) گڏيل زندگي

common race

قوميت جي تعريف ۾ جنهن نقطي جي وضاحت گهڻي ڪئي وئي آهي اها آهي نسلي اتحاد يعني قوميت جي تشڪيل ۾ نسلي اتحاد وڏو ڪردار ادا ڪندو آهي ۽ قوميت ۾ هڪجهڙائي ۽ محبت جو جذبو پيدا ڪرڻ جو اڪيلو ذريعو آهي ، ”پروفيسر زمرن “جي ويجهي نسلي اتحاد قوميت جو نهايت ضروري حصو آهي ، ”لارڊ برائس“ به هن کي قوميت جي شرطن منجهان ضروري سمجهي ٿو پر مفڪرين ۽ اهل علم جو هڪ گروھ اهڙو به آهي جيڪو نسلي اتحاد کي ضروري تصور نٿا ڪن .
”رينان “چوي ٿو ته نسل هڪ اهڙي شي آهي جيڪا پاڻ ٺهي ۽ ڊهي ٿي هن جو رياست سان ڪو به تعلق ناهي
”هيز“ ڇوي ٿو ته خالص نسل جو وجود هاڻي باقي نه رهيو آهي جيڪر آهي ته اهو قبيلن ۾ آهي .
دراصل اهو هڪ اهم سوال آهي ته قوميت ٺاهڻ ۾ نسلي اتحاد ڪو حيثيت رکي ٿو يا نه ، هاڻوڪي دور ۾ اسان ڏسون ٿا ته مختلف نسلن جا ماڻهو هڪ قوميت هيٺ گڏ ٿي وڃن ٿا .
نسل جو تعلق گڏيل ابن ڏاڏن سان ٿئي ٿو . مثال طور تي مسلمانن ۾ پٺاڻ ، شيخ ، سيد ، هندن ۾ برهمڻ ، ڇتري ۽ شودر ، مختلف نسلن جا ماڻهو آهن پر مسلمانن جي اندر نسلي برتري مٽجي وئي آهي ۽ اهي هڪ قوم ۾ تبديل ٿي ويا آهن ۽ تقريبن اهو ئي حال هندن جو ٿيو .
پوءِ جيڪر نسلي عنصر ضروري مڃيو وڃي ته اهو به مڃڻو پوندو پنجابي مسلمان ، سک ، هندن ۾ نسلي ويجهڙائي آهي سڀ ملي ڪري قوميت جو بنياد وجهي ٿا سگهن ۽ بنگال جا ماڻهو پنهنجي قوم کي وڌائي ٿا سگهن پر حالات هن جي ابتڙ آهن پنجابي مسلمان ۽ بنگالي مسلمان باوجود نسلي اختلاف جي هڪ قوميت جي اندر متحد نظر ٿا اچن .
نسل پاڻ ۾ شادي وهانءُ سان واڌ ويجھ ڪندي آهي پر هندستان ۾ ذات پات جي اهڙو تفريق آهي جو پاڻ ۾ شدي وهانءُ نٿا ڪري سگهن ظاهر آهي هنن ۾ نسلي اتحاد قائم نٿو ڪري سگهجي ۽ نسلي اتحاد کان سواءِ قوميت جو تصور قائم نٿو ٿئي پوءِ به هندستاني ڪڏنهن به پاڻ کي هڪ قوميت ۾ تبديل نٿو ڪري سگهي .
ٻي ڏکي ڳالھ اها آهي ته هن ترقي يافته دور نسلن جي ڇنڊ ڇاڻ ممڪن ناهي ۽ اهو پتو لڳائڻ ڏکيو آهي ته ڪهڙا ماڻهو خالص آهن ۽ ڪهڙا ناهن پاڻ ۾ مختلف نسلن جا ماڻهو هن طرح شادي وهانءَ ذريعي رلجي ويا جو هاڻي نسلي امتياز باقي نه رهيو آهي . امريڪا ۾ مختلف نسلن جا ماڻهو رهندا آهن پر اهي سڀ ئي پاڻ کي امريڪي قوميت جا ماڻهو تصور ڪندا آهن . هن ئي نموني سان سويٽزرلينڊ ۽ ڪينيڊا جا ماڻهو پاڻ کي هڪ قوم تصور ڪندا آهن . حالانڪه هنن ۾ نسلي امتياز موجود آهي .
ايترو ته ضرور آهي نسلي اتحاد سان قوميت کي گهڻو استحڪام ٿئي ٿو ۽ اختلاف گهڻي ڀاڱهي گهٽ ٿي وڃن ٿا هن ڪري قوميت هڪ مضبوط عنصر تصور ڪرڻ گهرجي ،ڪنهن قوم کي اهو فخر حاصل ٿي وڃي ته سٺو آهي يا ته قوميت جي ارتقاء ۽ اتحاد جي لاءِ اهو عنصر ضروري نه آهي بعض ايسيتائين ٿا چون ته قوميت ئي نسل جنم ڏئي تي نسل قوميت کي جنم نٿي ڏئي .

گڏيل زبان

(common language)

زبان جي اتحاد به قوميت جي تشڪيل ۾ هڪ اهم عنصر ليکيو وڃي ٿو .ڇو ته قوميت هڪ باهمي اتحاد ۽ رابطي جو نالو آهي ۽ اتحاد ۽ رابطو هن وقت تائين هلي نٿو سگهي جيسيتائين ماڻهن ۾ گڏيل زبان موجود نه هجي. زبان خيالن ۽ خواهشن جي اظهار جو ذريعو آهي .جڏهن پاڻ ۾ هڪ ٻئي سان خيالن جو ڏي وٺ ڪندا آهيون ته هن ۾ محبت ۽ همدردي جو جذبو پيدا ٿيندو آهي .
”ريمزي ميور“ جي ويجهي زبان جو اتحاد، نسل جي اتحاد کان وڌيڪ اهم ۽ ضروري آهي ، ”جوزف“ جي ويجهي گڏيل زبان ئي خيالن ۽ جذبن جي اظهار جو ذريعو آهي بلڪه زبان اخلاق ، طور طريقه ۽ انصاف کي متعين ڪرڻ لاءِ گڏيل پيمانه ۽ درجه مقرر ڪندا آهن ۽ اهو ئي نه بلڪه گڏيل قومي نفسيات پيدا ڪندو آهي . پاڻ ۾ ڀائچارو ۽ قومي جذبن جي تشڪيل ۾ به مددگار ثابت ٿيندو آهي ، اجنبيت ۽ ڌاريائپ کي ختم ڪري پنهجائپ پيدا ڪندو آهي .
”فشٽي“ چوي ٿو ته قوميت هڪ روحاني شي آهي يعني خدا جي ارداي جو ظهور آهي ۽ هن جو رابطو زبان جو اتحاد ئي آهي. هن ۾ شڪ ناهي ته گڏيل زبان جا گهڻا فائده آهن پر هن عنصر کي قوميت جي تشڪيل ۾ ضروري ۽ اهم عنصر ڄاڻائيڻ مناسب ناهي يعني اهو ئي ته بغير گڏيل زبان قوميت جو تصور قائم رهي نٿو سگهي ، تجربو اهو ثابت ڪيو آهي ته بغير لساني اتحاد به قوميت پائيدار ٿيندي آهي ۽ هن ۾ اتحاد جذبي ۽ شوق محبت ۽ همدردي جا جذبه هوندا آهن . سڀ کان بهتر مثال سويٽزرلينڊ جي آهي جٿي ٽي زبانون ڳالهايون وينديون آهن هن جي باوجود پاڻ کي هڪ قوم جا فرد سمجهندا آهن . پاڪستان ۾ به مسلمانن جي ئي اندر ٻه زبانون ته ڇا بلڪه ڪيتريون ئي زبانون ڳالهايون وڃن ٿيون پوءِ به پاڻ کي هڪ قوم تصور ڪندا آهن ، هن کان پوءِ ڪينيڊا ۽ امريڪا جيتوڻيڪه هڪ زبان ڳالهائن ٿا ۽ جغرافيائي حيثيت سان به هڪ ٻي جي ويجهي آهن پر هنن ۾ هڪ قوميت وارا جذبه اڄاگر نٿا ٿين ۽ ٻئي پاڻ کي ڌار ڌار قوم تصور ڪندا آهن .
پوءِ به زبانن جو اتحاد گهڻن ڏکائن جو حل هوندو آهي ۽ ڏٺو ويو آهي ته اهڙيون قومون زياده مضبوط ۽ متحد آهن جن ۾ زبان جي شراڪت موجود آهي ، مثال طور عرب باشندن کي وٺو سڀئي عرب ماڻهو عربي زبان جي سببان پنهنجي پاڻ کي هڪ قوم تصور ڪندا آهن حالانڪه هنن جو پاڻ ۾گهڻا اختلاف موجود آهن ، پر دشمن جي مقابلي ۾ سڄو عرب متحد ٿي ويندو آهي پوءِ ڇو نه سعودي عرب هجي ، عراق ، مصر يا سوڊان .

گڏيل مذهب 

(common religon)

مذهبي اتحاد انسان جي پيدائش کان ماڻهن ۾ اتحاد ۽ قرابت جي جذبن کي اڀاريندو رهيو . اڳين زمانن ۾ قبيلن ۽ خانه بدوشن ۾ به مذهبي اهوئي جذبو ڪم ڪندڙ رهيو جيڪو هنن ۾ عصبيت کي جنم ڏئي متحد ۽ مضبوط ڪندو رهيو ۽ اهي ٻين قومن بهادري سان وڙهي ڪامياب ٿينديون رهيون .
اڳين زمانن جي يهودين ۽ عيسائين ۾ مذهبي اتحاد هنن جي قومي زندگي تي گهڻو اثر وڌو . مسلمانن ۾ شروع کان وٺي اڄ تائين قوميت جو بنياد مذهب تي ئي رهيو آهي . دنيا جي سڀنن مسلمان کي رڳو اسلام قبول ڪرڻ جي آڌار سڀنن امتيازي پهلون کي مٽائي هڪ قوم تصور ڪيو وڃي ٿو
”گلڪرائيٽ“ جي چوڻ مطابق مذهبي جو اتحاد جو مطلب اهو آهي نه هڪ آبادي ۾ مذهب جي بنيادي اصولن تي اشتراڪيت هجي اهو مطلب ناهي هوندو نه مذهبي فرقن جي اختلاف يا مسلڪي اختلافن سان مذهبي اتحاد قائم نٿو قائم ٿي سگهي ، اختلاف اهڙو هجي جئين هندو مسلمان يا مسلمان ۽ عيسائي . هن ڪري جو فرقن ۽ مسلڪن جي اختلافن جي باوجود قومي اتحاد قائم ٿيو آهي مثال طور مسلمانن ۾ شيعه سني ۽ عيسائين ۾ پروسٽسٽ ۽ کيٿولڪ هڪ ئي جگه رهن ٿا ۽ مسلڪن جي اختلاف باوجود پاڻ کي هڪ قوم تصور ڪن ٿا . مذهب انسانن جي دماغ ، اخلاق ۽ ڪردار ، عادت ۽ طورطريقه ، رسم ۽ رواج ،اقتصاديات ،حالات ، جنگ ۽ صلح ، فتحيابي ۽ ناڪامي غرض زندگي جي هر شعبي ۾ اثر وڌو آهي ،هن ڪري مذهبي اتحاد ٻين عنصرن تي غالب آهي ۽ هن عنصر سان قومي واڌ ويجه۽ ترقي ۾ جيڪو استحڪام حاصل ٿئي ٿو اهو ٻئي ڪنهن عنصر مان حاصل نٿو ٿئي.
پر هن جي اهميت جي باوجود اسين ڏسون ٿا ته مذهبي اتحاد ۽ شراڪت کان سواءِ به هڪ ملڪ جي ماڻهن ۾ قوميت جو تصور قائم رهيو آهي ۽ ملڪي مفاد لاءِ به بهتر ثابت ٿيو آهي گهڻيون رياستون هاڻي مذهبي رواداري جي هن اصول تي عمل پيرا آهن. گهڻين قومن ۾ هاڻي مذهب جو اثر باقي نه رهيو آهي جئين امريڪين ، روسين ۽ ٻين يورپي ملڪن ۾ آهي پر هن جي باوجود اهي سڀي ملڪ پنهجي پاڻ کي مضبوط ٿا سمجهن.
مذهب سان هڪ پاسي گهڻائي فائدا حاصل ٿين ٿا ته وري ٻي پاسي مذاهب قومي زندگي ۾ انتشار ۽ فساد جي باعث بنجن ٿا . دراصل غور ڪيو وڃي ته خبر پوندي مذهبي اختلاف يا فرقه واريت اختلاف ڪنهن حد تائين تباھ ڪن ثابت ٿيا آهن . جيڪر مذهب کان ئي انتشار رونما ٿين ٿا ته ظاهر آهي قوم جي تشڪيل ۾ هن کي نظرانداز ڪرڻو پوندو پر جيسيتائين صحيح مذهبن جو مطالعو ڪيو وڃي ته هنن ۾ اهڙي ڪابه ڳالھ نٿي ملي جيڪا اختلاف يا انتشار جو ڪارڻ هجي .اهي انسانن جون پنهجيون ڪوتاهيون آهن جيڪي رڳو پنهجن مقصدن کي حاصل ڪرڻ لاءِ مذهبن جي نالي فريبڪاري ۽ دغابازي ڪندا آهن. مذاهب اخلاق جو درس ڏين ٿا نه ڪي ويڙھ ۽ فساد کي جنم ڏين ٿا ، قوميت جيڪر نالو آهي اتحاد ۽ محبت ، گڏيل جذباتن ، عادتن جو ته مذهب جي عنصر جو هن ۾ وڏو هٿ آهي هن کان انڪار ممڪن ناهي ها اهو ضروري آهي ته ملڪ اندر ٻين مذهبن سان گڏ رواداري ۽ دوست وارو سلوڪ ڪيو وڃي . هِتي قوم ۽ قومي مملڪت کي هڪ تصور ڪرڻ غلط هوندو هن ڪري ته اها ڳالھ اڳ ۾ ڪئي وئي آهي ته هڪڙي ملڪ ۾ ڪيترن قومن جا ماڻهو شامل ٿي سگهن ٿا ۽ هڪ ئي قوم جا ماڻهو ڪيترين رياستن ۾ تقسيم ٿي سگهن ٿا.


گڏيل جغرافيائي 

( geografic unity)
ڪن مفڪرن ۽ اهل علم وارا جغرفيائي اتحاد کي به قوميت جو هڪ عنصر کوٽين ٿا . هنن جو چوڻ آهي ته متعين علائقو ماڻهن ۾ همدردي ۽ اتحاد جي جذبن کي اڄاگر ڪن ٿا ۽ اهو هن ڪري ٿئي ٿو جو ماڻهو هڪ ٻئي سان ملن ٿا ، گڏ رهن ٿا ۽ پاڻ ۾ تعلقات قائم ڪن ٿا هڪڙو متعين علائقو گهر جو ڏيک ۽ ماحول پيدا ڪري ٿو ڇڏي جنهن ۾ سڀئي ماڻهو پاڻ ۾ هڪجهڙائپ محسوس ڪن ٿا جنهنن وٽ پنهجو علائقو نه هوندو آهي هنن جي اندر قوميت جو جذبي جو ترقي ماڻڻ مشڪل ڳالھ ثابت ٿئي ٿي پر اها ڳالھ درست ناهي اهو هن ڪري جو اسان ڏسون ٿا ته مسلمان باوجود مختلف رياستن ۾ تقسيم ٿيل هوندي به هڪ قوم آهن ، هنئي نموني يهودي فلسطين جي تقسيم ٿيڻ کان اڳ ڪيترن ملڪن ۾ ڇروڇر هوندي به هڪ قوم هئا بعض ماڻهو جغرافيائي اتحاد کي اهميت هن ڪري ٿا ڏين جو جغرافيائي ۽ موسمي حالتن ماڻهن جي اخلاق ، ڪردار ۽ جسماني اوسر تي هڪ خاص اثر ڇڏي ٿو هنن جي اندر گڏيل جسماني ۽ نفساني حالتون پيدا ٿين ٿيون جيڪي امداد ۽ باهمي جذبن کي هٿي ڏين ۾ گهڻو مددگار ثابت ٿين ٿا ،پوءِ اهو ته هڪ علائقي واري رياست جي ماڻهن ۾ فطري لڳاو ۽ محبت جو جذبو هوندو آهي جيڪو هنن کي ٻاهرن ملڪن لاءِ متحد ڪري ٿو ڇڏي . اها جاءِ جٿي انسان پيدا ٿئي ٿو نه اهو ته هتان جي ٻين ماڻهن سان فطري محبت هجيس بلڪه هو هن زمين جي مٽي سان به محبت ڪري ٿو . هن ڪري اهو زور ڏنو ويو آهي قوميت جو جذبو هڪ جغرافيائي متعين علائقي ۾ گهڻي حد تائين قائم ٿين ٿا . پاڪستاني باوجود اهو جو مختلف نسلن ۽ مذهبن ۾ کنڊيل آهن پر انهن کي پاڪستان جي زمين سان محبت آهي جيڪا هنن ۾ وفاداري جو جذبو اڀاري ٿو ۽ دشمن جي مقابلي لاءِ اٿاري ٿو.

گڏيل ثقافت ، تمدن ،افڪار ۽ خيالات، رسم ۽ رواج

common culture , civilization ideas customs & traditions

گڏيل ثقافت ۽ تمدن ، ادب فڪر ۽ خيالات قوم جي تشڪيل ۾ اهم ڪردار ادا ڪن ٿا ،ثقافت کان مراد اهي سڀ شيون آهن جيڪي انسان جي ذهنن کي حياتي بخشي ٿي ۽ هنن جي لطافت ۽ پاڪيزگي پيدا ڪري پوءِ ڇو نه اهي ادبي ترقي هجي ، فنون لطيفه هجي ، مشهور قصه هجن ، رمزيه شعر هجن يا عادتون ۽ طور طريقه هجن .
تمدن ۾ اسين مادي ترقي شامل ڪندا آهيون ثقافت ۽ تمدن هڪ ٻئي سان ڳنڊيل آهن ، اقتصادي ، سياسي ، زرعي ۽ صنعتي ترقين جو اثر اسانجي ثقافتي سرگرمين ۾ پوي ٿو . اهي سڀئي ڳالهيون هڪ قوم کي ٻي قوم کان ڌار ڪنديون آهن . اخلاقي ڪردار جي هم آهنگي فرض ۽ حق ، پابندين ۽ آزادين جي هڪ جهڙو تصور قومن جي زندگي ۾ وڏي اهميت رکن ٿيون .هنن ۾ اتحاد ۽ محبت جي جذبن کي فروغ ڏيڻ ۾ وڏي حد تائين موثر ثابت ٿين ٿا . جئين ٻڌايو ويو آهي ته هڪ ثقافتي تصور آهي ته ظاهر آهي هڪ جهڙا ثقافتي اقدار تي هلڻ وارا گهڻا ويجها ٿي سگهن ٿا بنسبت هنن ماڻهن جي جيڪي مختلف ثقافتي سرگرميون رکندا آهن ۽ مختلف رسم ۽ رواج عادت ۽ طور طريقي جا تابع آهن ،انگريز هڪ قوم آهي جن جو مخصوص طرز زندگي آهي مسلمان هڪ قوم آهي جنهن جو هڪ مخصوص ثقافت ۽ تمدن آهي .
خيالن ۽ فڪرن ۽ بنيادي اصولن جو اتحاد هڪ ٻئي کي ويجهو آڻڻ ٿا پاڻ ۾ هم آهنگي ۽ همدردي کي جنم ڏين ٿا جنهن کي سولي نموني برباد نٿو ڪري سگهجي ، پوءِ اهو ته قومي ادب زندگي جو اهم ڪردار ادا ڪري ٿو ، اهو قوميت ۾ عزت ۽ جذبن جي عڪاسي ڪري ٿو ۽ هنن ۾ جوش ۽ ولولو پيدا ڪري ٿو ، ادبي سرگرميون روحاني خوشي ۽ دل جي تسڪين جو باعث بنجن ٿا ۽ اهي ڳالهيون هڪ قوم جي ارتقاء لاءِ ضروري آهن. پوءِ اهو ته ثقافت ۽ تهذيب ۾ رسم رواج ،رهڻي سهڻي جا طريقه لباس ، جگهيون سڀ اچي وڃن ٿا . هڪ قوم جي ماڻهن ۾ هنن سڀنن يڪسانيت هنن کي متحد ۽ مضبوط بنائي ٿي ۽ هنن ۾ فطري محبت ۽ پيار جا جذبا ترقي ماڻن ٿا ، پوءِ اهي ته هن ۾ تاريخ ۽ اسلافن جا ڪارنامن جو به دخل آهي ساڳي قومي تاريخ ۽ اسلاف جا ڪارنامه بجا طور تي قومن کي فخر ڪرڻ تي مجبور ڪندا آهن . ماضي جي واقعن ۽ ڪارنامن اسانجي ڪردار ۽ اخلاق کي ٺاهڻ ۾ ڪافي حد تائين ڪارائتا ثابت ٿيا آهن . اهي ڳالهيون عورتن ، مردن ، ٻارن سڀنن کي هڪڙي ڌاگي ۾ پروئي ٿو . هن ئي نموني گڏيل جذبن ۽ خيالن کي فروغ حاصل ٿئي ٿو.
”جان اسٽورٽ مل“ جي ويجهي گڏيل سياسي واقعا مجموعي تاريخي ياداشتون مجموعي سربلندي ۽ بي عزتي ، خوشي ۽ غمي جو ماضي سان تعلق رکن ٿا قوميت جي عنصرن ۾ سڀ کان مضبوط ۽ اهم آهن .

گڏيل سياسي جذبو

common polical sentiments

اهو چيو ويندو آهي ته جنهن ماڻهن ۾ سياسي جذبه جنم وٺندا آهن هنن جي اندر قوميت جو تصور پيدا ٿي ويندو آهي .گڏيل سياسي جذبن سان اهو مطلب ورتو ويو آهي ته قوميت يا ته آزاد ٿي هڪ رياست جو قيام چاهي ٿي يا ٻي حڪومت جي هيٺ رهندي اندروني معاملن ۾ مڪمل آزادي جي خواهش رکي ٿي .
ڇو ته اهي گڏيل خواهش قرابت ۽ محبت جا جذبه پيدا ڪن ٿا ، گهڻيون قومون آزادي ماڻڻ کان پوءِ پاڻ ۾ قومن ۾ تبديل ڪري وٺندا آهن پر اهو تصور ته هر قوميت جي لاءِ ڌار رياست هجي خطرناڪ ۽ ناممڪن عمل جوڳو آهي ،اهو هن ڪري ته گهڻيون قومون اهڙيون آهن جيڪي تمام ننڍڙيون آهن ۽ هنن جي ڳڻپ محدود آهي هر اهڙي قوميت لاءِ هڪ ڌار رياست جو تصور هڪ متحد رياست کي ڪيترن حصن ۾ تقسيم ڪري ڇڏينديون جيڪو اتحادي تصور جي خلاف آهي . اهو گهڻو بهتر آهي ته گهڻيون قومون پاڻ ۾ ملي جلي ڪري اهڙي نموني رهڻ ته انهن کي هڪ قوم تصور ڪيو وڃي . جيڪر هڪ قوم اهڙي آهي جيڪا پاڻ کي آزاد رياست جي حيثيت قائم رکي ٿي سگهي جنهن جي آبادي به گهڻي هجي ۽ هڪ جغرافيائي علائقي ۾ وسي ٿي ته اهڙيون قومن کي آزاد سياسي حيثيت ڏيڻ نامناسب ئي نه بلڪه ضروري آهي ۽ اهي هن لاءِ ڪوششون به ڪري سگهي ٿي .
” گلڪرائسٽ“ چوي ٿو ته ” قوميت ٻن سببن ڪري زندھ رهندي آهي يا هن ڪري جو اها هڪ قوم رهي چڪي آهي ۽ هن جو پنهنجو علائقو ۽ پنهنجي ملڪيت رهي هجي يا هن سبب سان هن اها پنهجي خاص ملڪ ۽ علائقي سان هڪ قوم بڻجن چاهي ٿي .
“ گلڪرائسٽ “جي هن نظريعي سان ته اها ڳالھ ثابت ٿئي ٿي ته هڪ قوميت ۽ ملڪيت جي اصول تي عمل ڪيو وڃي هن ڪري جو قوميت بغير رياست جي قوم نٿي بڻجي ٿي سگهي ، پر اها ڳالھ وڏي حد تائين خطرناڪ ثابت ٿيندي جئين مٿي ذڪر ٿيو آهي .
هن جو خيال اهو آهي ته قوميت جو جذبو هن وقت جاڳي ٿو جڏنهن محڪوم قومن جي خيالن ۽ فڪرن حڪمرانن جي خيالن ۽ فڪرن کان جدا هوندا آهن ۽ هنن تي ظلم ۽ ڏاڍ رکيو وڃي ٿو .گڏيل مصيبتون هنهن کي متحد ڪري ڇڏين ٿا . تقسيم هندستان کان اڳ مسلمانن جڏهن اهو سمجهي ورتو ته هنن جوگذاروهندو قوم سان نٿو ٿي سگهي ته هنن ۾ قوميت جو تصور پيدا ٿيو ۽ هنن ڌار رياست جي قيام جو مطالبو ڪيو جنهن کي قائد اعظم ۽ هنن جي مخلص دوستن جي جدوجهد ۽ ڪوششن سان معرض وجود ۾ اچي ويو .
پوءِ اهو چيو ٿو وڃي ته ڪابه آبادي گهڻي وقت تائين محڪوم رهندي آهي ته هنن ۾ قوميت جا جذبا پيدا ٿين ٿا ، مثال طور تي هندستان ۾ انگريزن جي تسلط گهڻن عرصن تائين قائم رهيو ۽ سڀنن هندستانين هڪ ئي حڪمران جي اطاعت ڪئي هن گڏيل اطاعت ۽ غلامي هنن اندر قوميت جو احساس پيدا ڪيو ۽ اهي پنهجي آزادي چاهڻ لڳا .